ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ

ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਅਦਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਸਿਰਫ਼ ਬੋਲਚਾਲ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਲੇਖਕ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਚਿਤਰਨ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਮੁਹਾਰਤ ਹੈ।

ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਭਾਵੇਂ ਘੱਟ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਸਮਝ ਬੜੀ ਉੱਚੀ ਤੇ ਸਿਆਣਪ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕਿਤਾਬੀ ਗਿਆਨ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਵਾਲੇ ਗੁਣ ਹਨ।

ਸਾਹਿਰ ਦੀਆਂ 'ਤਲਖ਼ੀਯਾਂ' ਪਿੱਛੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ 'ਤਜਰਬਾਤ-ਓ-ਹਵਾਦਿਸ' ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਲ ਵਧੀਆ ਲੰਘੇ ਪਰ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਉਲਟ- ਪੁਲਟ ਗਿਆ।

ਬੇਸ਼ੱਕ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵੱਲੋਂ ਮਾੜਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾ ਕੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ 'ਚ ਆ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਬੜਾ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਨ ਤੇ ਸਮਝਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨਾਮਵਰ ਲੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਨਵੇਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਪਾਠਕ ਸਾਂ।

ਅੱਜ ਰੇਡੀਓ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਬੜ੍ਹਾਵਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕੇਂਦਰ ਵੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ 'ਚ ਬੀਬੀਸੀ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬ੍ਰਾਡਕਾਸਟਿੰਗ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ) ਨੇ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ।

ਅਜੋਕੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਯੁਗ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਹਿਤ, ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਤੇ ਸਵਾਲੀਆ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। 1960-70 ਵਿਆਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਐਨਾ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕਿਤਾਬੀ ਚੇਟਕ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਘਰ-ਘਰ ਲਾਇਬ੍ਰ੍ਰੇਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪਾਠਕ ਬਹੁਤ ਸਿਆਣੇ ਨੇ। ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਕਈ ਪੱਧਰ ਨੇ। ਚੰਗਾ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪਾਠਕ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ। ਵਧੇਰੇ ਦਰਮਿਆਨਾ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵਾਹ-ਵਾਹ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੇ।

ਲਗਾਹਾਂ ਉੱਤੇ 1971 ਵਿਚ ਯੂਨੈਸਕੋ ਨੇ ਸੰਮੇਲਨ ਕਰਵਾਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਮਸਰ ਸੰਮੇਲਨ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਦੌਰਾਨ ਜਲਗਾਹਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ, ਮਹੱਤਵ ਅਤੇ ਜਲਗਾਹਾਂ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਦੀ ਸਥਾਈ ਵਰਤੋਂ ਉੱਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।

ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਮਾਧੋ ਅਜੋਕੇ ਮਸਨੂਈ ਵਰਤਾਰੇ 'ਤੇ ਚਿੱਬ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਦਰਅਸਲ ਵਰਤਮਾਨ (ਸਮਕਾਲ) ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਪਾਤਰ ਹੀ ਇਖਲਾਕੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲੀ ਬੈਠੇ ਹਨ।

ਸੂਰਜ ਦੀ ਉੱਤਰ ਦਿਸ਼ਾ 'ਚ ਗਤੀ ਨਾਲ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਬ੍ਰਹਮ ਮਹੂਰਤ ਪੂਜਾ ਦਾ ਪੁੰਨਕਾਲ ਆਰੰਭ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਸਿੱਧੀਕਾਲ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਅਕਸਰ ਹੀ ਹਰ ਸਾਲ 13 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਪੋਹ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਰਾਤ ਮੌਕੇ ਲੋਹੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 14 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਮਾਘ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸੰਗਰਾਂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਾਘ ਦੀ ਸੰਗਰਾਂਦ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵੱਖਰਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ, ਇਸ ਦਿਨ ਮਾਘੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਵਿਧਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਲਿਖੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਕਵੀ ਅੰਦਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਸੋਚਾਂ ਦਾ ਖੂਹ ਗਿੜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਟਿੰਡਾਂ ਹਰ ਵਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਕੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀਆਂ।

ਸਭ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹੀ ਵਧੀਆ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਹਰ ਕਿਤਾਬ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਸਿੱਖਦੇ ਜ਼ਰੂਰ ਹਾਂ ਪਰ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਣਾ ਮੁਮਕਿਨ ਵੀ ਨਹੀਂ।

ਬਾਬਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਿਲਗਾ ਹਾਲੇ ਦੋ ਸਾਲ ਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਅਚਾਨਕ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ ਸਿਰ ਪੈ ਗਈ।

ਵਿਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਤਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦਾ ਸਾਕਾਰ ਰੂਪ ਸਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਭਕਨਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਕਿ, 'ਮੇਰਾ ਧਰਮ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਰੱਬ ਦੀ ਭਗਤੀ ਨਾਲੋਂ ਉੱਚੀ ਹੈ।'

ਬਹੁਤੇ ਨਾਵਲ ਅਜੇ ਵੀ ਪਾਤਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਚੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਪਾਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਜੋ ਨਾਵਲ ਦੀ ਜਿੰਦ-ਜਾਨ ਬਣਿਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।

ਜੇ ਅਸੀਂ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਹੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਿਮਾਗ਼ 'ਤੇ ਦਸਤਕ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਹੰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਵਾਰਥ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਿਨ-ਬਦਿਨ ਪ੍ਰਫੁਲਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।

ਸਾਲ 2019 ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਗਠਬੰਧਨ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਦਲਿਤ, ਕਿਸਾਨ, ਔਰਤ, ਤੀਜੇ ਲਿੰਗ ਦੇ ਮਸਲੇ ਉਭਾਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਜ ਰਹੀ ਹੈ।

ਸਾਡੀ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦਾ ਸਾਲ 2019 ਦੂਰ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਤੇ ਨਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਸਾਡੀਆਂ ਬਰੂਹਾਂ 'ਤੇ ਦਸਤਕ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਸੀਂ ਸਵਾਗਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।