ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ

ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ ਨੌਜਵਾਨ ਗਭਰੂਆਂ ਲਈ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਆਦਰਸ਼ਕ ਸਿੱਖ ਢਾਡੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਲਈ ਲੋਕ ਵਹੀਰਾਂ ਘਤਕੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਥਾਂ ’ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਇਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੀਤਲ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਢਾਡੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ...

ਇੱਥੋਂ ਭਾਈ ਜੀ ਰਾਜਾ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਬੂੜੀਏ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਭਾਈ ਜੀ ਨੂੰ ਰਾਜੇ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਕਵੀ ਬਣਨ ਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਭਾਈ ਜੀ ਨੇ ਸੰਸਕਿ੍ਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗ੍ਰੰਥ ਅਮਰ ਕੋਸ਼ ਦਾ ਬ...

16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸੂਫ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਜੀ ਨੇ ਇਸ਼ਕ ਮਜ਼ਾਜੀ ਨੂੰ ਹਕੀਕੀ ’ਚ ਬਦਲਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣਾ ਕਾਇਲ ਕੀਤਾ ਸੀ। 1538 ’ਚ ਸ਼ੇਖ਼ ਉਸਮਾਨ ਢੱਡਾ ਦੇ ਘਰ ਜਨਮੇ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਜੀ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹਿੰਦੂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬ...

ਵਲੈਤ (ਵਲਾਇਤ) ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਲਸਾਲ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਰਾਜਿੰਦਰਜੀਤ ਨੂੰ ਅਣਕਹੇ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਆਉਦਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਤਾਂ ਕਹੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਤੇ ਨਿਵੇਕਲੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਮੁੜ ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਵੀ ਕਮਾਲ ਦਾ ਕਲਾਤਮਕ ਕਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅਣਕਹੇ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਵਾਲਾ ਅਦੀਬ ਤਾਂ ਅਸਲੋਂ ...

‘ਚਾਂਦ ਬੀਬੀ’ ਮੀਨੂੰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਉਹ ਦੋ ਨਾਵਲ, ਦੋ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਇਕ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਮਾਨਵੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚਲੇ ਨਿੱਘ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮੀਨੂੰ ਦਾ ਇਹ ਨਾਵਲ ਬੜਾ ਅਹਿਮ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਸੱਤ ਬਿਗਾਨੇ ਵੀ ...

ਨੀਲੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਾਲੀ ਉਸ ਸੁਪਨੀਲੀ ਧਰਤੀ ਵੱਲ। ਅੱਖ ਝਪਕਦਿਆਂ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਲ। ਹਾਂ, ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਸੁਣਿਆ ਤੂੰ...ਕਿ ਲਿਸ਼ਕਵੀਂ ਟਰਾਲੀ ’ਤੇ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਚਿਣੇ ਰੰਗ ਬਰੰਗੇ ਅਟੈਚੀਆਂ ਦੇ ਉਹਲੇ ਖੜ੍ਹ...ਤਸਵੀਰ ਖਿਚਵਾ...ਹੈਸ ਟੈਗ ਲਗਾ...ਬਾਏ ਬਾਏ ਲਿਖ...ਤੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਨੱਚਦਾ ਟੱਪਦਾ ...

ਅਜਿਹੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਸਿਰਜਕ ਜੋਧਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਅਣਗੌਲੇ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਹਰ ਘਰ ਤੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ’ਚ ਹੋਣ ’ਤੇ ਹਰ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਨੌਜਵਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈਣ। ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਗ਼ਦਰੀ ਦਾ ਜਨਮ, ਜਨਮ ਸਥਾਨ, ਕੀਤੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਗੁਰੂ ਨਗਰੀ ਸ੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਤੋਹਫਾ ਦੇਣ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਵਿਰਾਸਤ ਏ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ 62 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਨੇਚਰ ਪਾਰਕ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਵਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਪਾਵਨ ਬਾਣੀ ’ਤੇ ਆਧਾ...

‘ਤੀਸਰੀ ਖਿੜਕੀ ‘ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ ਦਾ ਦੂਜਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਪੂਰਾ ਮਰਦ’ ਹੈ, ਉਸਨੇ ਆਲੋਚਨਾ, ਵਾਰਤਕ, ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ‘ਉਹ ਮੇਰਾ ਵੀ ਕੁਝ ਲੱਗਦਾ’ ਕਹਾਣੀ ਇਕ ਮਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ’ਤੇ ਫੋਕਸ ਹੈ

ਚਰਚਾ ਅਧੀਨ ਪੁਸਤਕ ’ਚ ਕਵੀ ਨੇ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਦੂਜਿਆਂ ’ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦਾ ਬਹੁਪਰਤੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਿਆਂ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਗ਼ੁੁਲਾਮੀ ਦਾ ਦਰਦ ਅਤੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਹੋਣ ਦੀ ਕੀਮਤ ਚੁਕਾਉਣ ਬਾਰੇ ਗੱ...

ਉਹ ਵੀ ਦਿਨ ਸਨ ਜਦੋਂ ਪਾਸ਼ ਡਾਇਰੀ ਅਤੇ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਚਿੱਠੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਪੱਤਿ੍ਰਕਾਵਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਲਿਖੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ’ਚ ਸਮਾਜਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਤੰਦ ਪਰੋਈ ਹੁੰਦੀ। ਜਾਤੀ ਮੁਫ਼ਾਦਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਆਪਾ-ਲ...

ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਅੰਬਾਂ ਦੇ ਬਾਗ਼ਾਂ ਤੇ ਚੋਆਂ ਦੀ ਹੀ ਧਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਜ਼ਰਖੇਜ਼ ਭੋਇੰ ’ਚੋਂ ਕਈ ਪੰਜਾਬੀ, ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਜ਼ਿਲੇ੍ਹ ਦਾ ਨਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਰੌਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜੇ ਹਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ, ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤਕਾਰੀ ...

ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣਾ ਸਿਲੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਲਿਖਣਾ ਸਭ ਤੋਂ ਔਖਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਾਲ ਜਾਣਨ ਦੀ ਜਗਿਆਸਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਸੇਖਾ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਸਵੈ...

ਮੋਹਨ ਸ਼ਰਮਾ ਬਹੁਪੱਖੀ ਲੇਖਕ ਤੇ ਸਮਾਜ ਸੇਵਕ ਹੈ। ‘ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਸੰਤਾਪ’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੁਸਤਕ ਹੈ ਜਿਸ ’ਚ 27 ਲੇਖ ਹਨ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੇਖਾਂ ’ਚ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੱਤਾ ਦੇ ਪਾਵਿਆਂ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਲਈ ਨਸ਼ੇ ਮੁੱਦਾ ਨਹ...

ਮਦਨ ਵੀਰਾ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜੋ ਹਾਸ਼ੀਏ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਪਣੀ ਹੋਣੀ ਭੋਗਦੇ ਹਨ। ਲੋੜਾਂ, ਥੁੜਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਰੋਟੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਤਰੱਕੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਵਿਹਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ ਕਿਉਂ ਕਿ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਦੇ ਵੀ ਉਚਾਈਆਂ ਵਾਲੀ ਸੁ...

ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਪੂਰੇ ਸੂਰੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਾਟ-ਲੇਖਣ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ‘ਬਾਕਾਇਦਾ ਕਵੀ’ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਲੇਕਿਨ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਅਤੇ ਹੁਣ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ‘ਬੇਕਾਇਦਾ ਕਵੀ’ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ‘ਕਾਵਿਕਾਰੀ’ ਮੇਰੀ ‘ਨਾਟਕਕਾਰੀ’ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾ...

ਨਵਾਂ-ਨਵਾਂ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜੀਤੋ ਹਰ ਵੇਲੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ ਖਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਮਸਤ ਹੋਈ ਰਹਿੰਦੀ। ਜਦੋਂ ਫ਼ੌਜੀ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਅਵੱਲੀ ਜਿਹੀ ਖੁਮਾਰੀ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ। ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼-ਖ਼ੁਸ਼ ਫ਼ੌਜੀ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਕੋਈ ...

ਰੂਪ ਢਿੱਲੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਸਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਇਦੇ ਤੋਂ ਸਿੱਖੀ ਤੇ ਫੇਰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹਿਆ। ‘ਚਿੱਟਾ ਤੇ ਕਾਲ਼ਾ’ ਉਸ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡਾ ਆਕਾਰੀ ਰਚਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਧਰਾਤਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤਕ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਜ...

ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਮੰਚ ਦੀ ਗੱਲ ਤੁਰਦਿਆਂ ਹੀ ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਨੰਦਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸਾਡੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਨੰਦਾ ਨਾਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਮੰਚ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਮਾਂ ਸਾਡੇ ਅੱਗੇ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਨੰਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ...

ਉਪਰੋਕਤ ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹਾਂ ਤਕ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਅਲੰਬਰਦਾਰ ਚਿਰਾਗ਼ ਦੀਨ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਾਇਰ ਅਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਕਵੀ ਸੀ। ਚਿਰਾਗ਼ ਦੀਨ ਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ਖ਼ਸ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਇਕ ਦਲੇਰ ਪੁੱਤ ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਦੇ ਤੌ...