ਡਿਜੀਟਲ ਯੁੱਗ ’ਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ

ਇਕ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਚੰਨਣ ਦੇ ਚਾਨਣ ਵਾਂਗ ਸਾਫ਼ ਤੇ ਗਰਮਜੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਲੋਕ ਘਰ ਆਉਣ, ਮਿਲਣ, ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖਣ ਤੇ ਚਾਹ ’ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ’ਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। 21ਵੀ ਸਦੀ ਦੇ ਡਿਜੀਟਲ ਯੁੱਗ ਨੇ ਸੰਪਰਕ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਰਿਸ਼ਤਾ ਮਿਲਣ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ ਸਗੋਂ ਫਾਲੋ, ਰੀਐਕਟ ਜਾਂ ਮੈਸੇਜ ਸੀਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਦਲਾਅ ਕੇਵਲ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਜਗਤ ਦੀ ਗਹਿਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਹੈ।

ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਨੇ ਫੋਨ ਦੀ ਘੰਟੀ, ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਪੇਜਾਂ ਨਾਲ ਨਵੀਂ ਦੁਨੀਆ ਸਨਮੁੱਖ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਫੇਸਬੁੱਕ, ਇੰਸਟਾਗ੍ਰਾਮ, ਵ੍ਹਟਸਐਪ ਜਾਂ ਸਨੈਪਚੈਟ ’ਤੇ ਹਰ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਜੋੜਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਣ ਲਈ ਹਫ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਰੁਕਣਾ ਪੈਂਦਾ, ਇਕ ਹੈਲੋ, ਬਟਨ ਦਬਾਉਣਾ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਸਹੂਲਤ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵੀ ਆਇਆ। ਰਿਸ਼ਤੇ ਹੁਣ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਨਾਪੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਦਿਲਾਂ ਨੇ ਧੜਕਣ ਦੀ ਥਾਂ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਦਾ ਰਿਦਮ ਫੜ ਲਿਆ ਹੈ। 2019 ’ਚ ਕੈਂਬਰਿਜ਼ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਰਿਸਰਚਰ ਡੈਨਿਯਲ ਕੌਨਰਾਡ ਨੇ Social Isolation in the Digital Age ਨਾਮਕ ਅਧਿਐਨ ’ਚ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ 65 ਫ਼ੀਸਦੀ ਲੋਕ ਜਿਹੜੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਰਗਰਮ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਕਾਂਤ, ਮਹੀਨਤਾ ਤੇ ਚਿੰਤਾ ਦੇ ਲੱਛਣ ਵੱਧ ਹਨ। ਇਹ ਡਾਟਾ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡਿਜੀਟਲ ਜੋੜ ਕਈ ਵਾਰੀ ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਦੂਰੀ ਦਾ ਨਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੀ ਡਿਜੀਟਲ ਲਿਪੀ ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ। ਚਿੰਨ੍ਹ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਸਥਾਨ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਕੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਉਹ ਅਪਣੱਤ ਬਚੀ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਸੀ? ਇਮੋਜੀ ਡਿਜੀਟਲ ਸਮਾਜ ਦੀ ਨਵੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣ ਗਏ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਦੋਸਤ ਸਿਰਫ਼ ‘ਹਾਂ, ਠੀਕ’ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਸਕਰੀਨ ’ਤੇ ਸ਼ਬਦ ਤਾਂ ਦਿਖਦੇ ਹਨ ਪਰ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਲਹਿਜ਼ਾ, ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਭਾਵ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਪਰਕ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖੋਹ ਹੈ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਵੱਧਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਸੰਬੰਧ ਘਟਦੇ। ਸੱਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ ਸੈਂਕੜੇ ਦੋਸਤ ਫਰੈਂਡ ਲਿਸਟ ’ਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਪਰ ਸੱਚੇ ਦੋਸਤ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਹਨ। 2020 ਦੇ Pew Research Center ਦੇ ਸਰਵੇਖਣ ਅਨੁਸਾਰ 58 ਫ਼ੀਸਦੀ ਆਨਲਾਈਨ ਯੂਜ਼ਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹਨ ਪਰ ਦੋਸਤੀਆਂ ’ਚ ਉਹ ਪੁਰਾਣੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਯਥਾਰਥ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਗੱਲਬਾਤ ਘੰਟਿਆਂ ਚੱਲਦੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਟਾਈਪਿੰਗ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬਿੰਦੂ ਹੀ ਉਮੀਦ ਤੇ ਘਬਰਾਹਟ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਆਪਸੀ ਸਮਝ ਦਾ ਰੂਪ ਸਕਰੀਨ ਦੀ ਚਮਕ ’ਚ ਰਲ ਗਿਆ ਹੈ।

ਡਿਜੀਟਲ ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਕ ਘਰ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਅੰਤਰਲੇ ਜਹਾਨਾਂ ’ਚ ਉਲਝੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਘਰ ਹੁਣ ਇਕ ਮਿਲਾਪ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਾਈ-ਫਾਈ ਹੱਬ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ’ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਕਾਸੀ ਸੋਚ ਸਕਰੀਨ-ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਰਹੀ ਹੈ। 2022 ਦੀ American Pediatric Association ਰਿਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜਿਹੜੇ ਬੱਚੇ ਦਿਨ ’ਚ ਚਾਰ ਘੰਟਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਕਰੀਨ ਦੇਖਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਮਰੱਥਾ 40 ਫ਼ੀਸਦੀ ਘਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੱਥ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿਚ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਡਿਜੀਟਲ ਸੰਪਰਕ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਸੀਮਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਨੇ ਸਾਬਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਵਰਤੋਂ ਸਥਿਰ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਮਜਬੂਤ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੀਲਾਂ ਦੂਰ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਾਪਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀਡੀਓ ਕਾਲ ਰਾਹੀਂ ਗੱਲ ਕਰਨਾ, ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਡਿਜੀਟਲ ਚਮਤਕਾਰ ਨਹੀਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਸੀ।

ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਹੈਲਥੀ ਯੂਜ਼ਿਜ਼ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਈ ਸਕੂਲ ਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹੁਣ ਡਿਜੀਟਲ ਡਿਟਾਕਸ ਡੇਅ ਮਨਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਇਕ ਦਿਨ ਲਈ ਫੋਨ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਹਕੀਕਤ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰੁਝਾਨ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਜਾਤੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਨੂੰ ਵੈਰੀ ਨਹੀਂ, ਸਹਿਯੋਗੀ ਬਣਾਉਣਾ ਸਿੱਖ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਸਲ ਸਵਾਲ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਡਿਜੀਟਲ ਦੁਨੀਆ ਚੰਗੀ ਹੈ ਜਾਂ ਮਾੜੀ। ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਹੜੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਜੁੜੇ ਹਾਂ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਤਾਕਤ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਹਤ, ਸਮਾਜਸੇਵਾ ਤੇ ਸੰਪਰਕ ਲਈ ਤਾਂ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਉਚਾਈ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਭਾਵਨਾ ਤੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਨਿਗਲਣ ਵਾਲਾ ਯੰਤਰ ਬਣਾਈਏ, ਤਾਂ ਇਹ ਇਕਾਂਤ ਤੇ ਅਸਥਿਰਤਾ ਵਧਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। 2025 ਦੇ ਇਕ ਵਿਆਪਕ ਸੰਸਾਰਕ ਸਰਵੇਖਣ Technological Behavior & Humanity Index ’ਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਜਿਹੜੇ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ 20 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਮਾਂ ਡਿਜੀਟਲ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ’ਤੇ ਖਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਬਾਕੀ ਸਮਾਂ ਰੀਅਲ ਜੀਵਨ ’ਚ ਜਿਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹੈ।

ਡਿਜੀਟਲ ਯੁੱਗ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੋ ਚੋਣਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਜਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ’ਚ ਖੋਹ ਜਾਈਏ ਜਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਾਈਏ। ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਅਸਲ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਭਾਵਨਾ ਵਿਚ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਵ੍ਹਟਸਐਪ ਗਰੁੱਪ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੋ, ਚਾਹ ਪੀਓ, ਗੱਲ ਕਰੋ। ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਚੁੱਪ ਰਹੋ ਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੋ ਕਿ ਇਹੀ ਸੱਚਾ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਡਿਜੀਟਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਓ, ਅਸੀਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਸਾਂਝ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖੀਏ ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਦਾ ਅਸਲ ਮਤਲਬ ਸਕਰੀਨ ਨਹੀਂ, ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਧੜਕ ਰਿਹਾ ਦਿਲ ਹੈ।

- ਰਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ