ਜ਼ਰਖੇਜ਼ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਤੀ ਦੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਮੁੱਢ ਤੇ ਵਿਕਾਸ

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹੁਸੀਨ, ਰੰਗੀਨ, ਰਸੀਲੀ, ਅਣਖ਼ੀਲੀ, ਜ਼ਰਖੇਜ਼ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਤੀ ਜੋ ਅਜੋਕੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਵਿਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ ਤੇ ਵਧੀ-ਫੁੱਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਭਾਰਤੀ-ਯੂਰਪੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਖ਼ਾ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ-ਆਰੀਆਈ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ,ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਖੇਤਰ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਸਕਿ੍ਰਤ, ਪ੍ਰਾਕਿ੍ਰਤ ਅਤੇ ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼ ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਤਾਲਮੇਲ ਰਾਹੀਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਨੇ ਗੁਆਂਢੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫ਼ਾਰਸੀ, ਅਰਬੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਖੇਤਰ ਪੂਰੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਚੌਰਾਹੇ ਵਾਂਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਸ ਦਾ ਸਰਬਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਤੇ ਗੰਗਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ, ਮੌਰਿਆ ਸਾਮਰਾਜ ਤੇ ਕੁਸ਼ਨ ਸਾਮਰਾਜ ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਭਿਆਤਾਵਾਂ ਦਾ ਘਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਸਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਆਪਣੇ ਅਮੀਰ ਧੁਨੀਆਤਮਕ ਗੁਣਾਂ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ,ਜਿਸ ਵਿਚ ਸ੍ਵਰਾਂ ਤੇ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਇਹ ਧੁਨੀ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਤਾਲ਼ਵੀ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਇਕ ਵਿਲੱਖਣ ਵਿਆਕਰਣਕ ਬਣਤਰ ਵੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਤੋਂ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਸੰਸਕਿ੍ਰਤ ਕੁਲੀਨ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਸੀ।

ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ

ਮੱਧਕਾਲੀ ਦੌਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ’ਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੇਖਿਆ। ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ, ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਅਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਸਮੇਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਮਾਧਿਅਮ ਵਜੋਂ ਵਰਿਤਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾਈ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਗੂੰਜ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਿਆਂ ਇਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸਾਹਿਤਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ, ਮੁਹਾਵਰੇ ਅਤੇ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਮਿਆਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਮੋਢੀ ਲੇਖਕ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਖ਼ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ (1173-1265) ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੋਰਖ ਨਾਥ, ਚਰਪਟ ਨਾਥ, ਚੌਰੰਗੀ ਨਾਥ ਅਤੇ ਬਾਲ ਨਾਥ ਆਦਿ ਨਾਥਾਂ-ਜੋਗੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਚੋਖ਼ੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੇਤ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਪਈਆਂ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਪੋ੍ਰ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਪੋ੍ਰ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ,ਵਿਧਾਤਾ ਸਿੰਘ ਤੀਰ, ਲਾਲਾ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤਿ੍ਰਕ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵੱਧਦਾ-ਫੁੱਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ,ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਭਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਸਮੇਤ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ।

ਵੰਡ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਚੁਣੌਤੀਆਂ

1947 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ’ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਿਆ। ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਤੇ ਉਜਾੜੇ ਹੋਏ। ਇਸ ਵੰਡ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ’ਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਕਿੳਂੁਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਉਰਦੂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਣ ਲੱਗਾ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਨਵੰਬਰ 1966 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਵੰਡ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਘੇਰਾ ਹੋਰ ਵੀ ਸੀਮਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਵੱਲ ਮੁੜ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਣ ਨੂੰ ਮਿਆਰੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਲਿਪੀ ਵਜੋਂ ਗੁਰਮੁੱਖੀ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਕਈ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵੀ ਹਨ। ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਖਰੇਵੇਂ, ਨਸਲੀ ਭਿੰਨਤਾ ਤੇ ਵੱਖਰੀ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਖਰੇਂਵਿਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਇਹ ਹਨ-ਮਾਝੀ : ਮਾਝੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਭਾਵ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ, ਲਾਹੌਰ, ਸਿਆਲਕੋਟ ਤੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਆਦਿ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਲਵਈ:ਬਠਿੰਡਾ, ਮਾਨਸਾ, ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ, ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਮੁਕਤਸਰ, ਸੰਗਰੂਰ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਅਤੇ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਹਨ। ਪੁਆਧੀ:ਇਹ ਰੋਪੜ, ਪਟਿਆਲਾ, ਫ਼ਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਅੰਬਾਲਾ,ਹਿਸਾਰ, ਜੀਂਦ ਆਦਿ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੁਆਬੀ : ਸਤਲੁਜ ਤੇ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਦੁਆਬਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਦੁਆਬੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਡੋਗਰੀ:ਕਾਂਗੜਾ, ਜੰਮੂ, ਪੁਣਛ ਤੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਡੋਗਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਹਾੜੀ ਵੀ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ’ਚ ਹੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੋਠੋਹਾਰੀ :ਇਹ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ, ਜਿਹਲਮ, ਅਟਕ ਤਹਿਸੀਲ ਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ। ਮੁਲਤਾਨੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੁਲਤਾਨ, ਮੁਜੱਫ਼ਰਗੜ੍ਹ, ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਆਦਿ ਖੇਤਰ। ਡੋਗਰੀ:ਮੈਦਾਨਾਂ ਨੇੜਲੇ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਉਪ ਭਾਸ਼ਾ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ, ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਦਬਦਬੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੰਭੀਰ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਲੋੜ ਹੈ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਮੁਖੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ।

-ਪ੍ਰੋ. ਅੱਛਰੂ ਸਿੰਘ

98155-01381