ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਬਜਾਏ 50 ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼, ਹਾਈਕੋਰਟ ਨੇ ਕਿਹਾ- ਆਧੁਨਿਕ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ’ਚ ‘ਅਪਰਾਧੀ’ ਤੇ ‘ਅਪਰਾਧ’ ’ਚ ਅੰਤਰ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ

ਦਯਾਨੰਦ ਸ਼ਰਮਾ ਜਾਗਰਣ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ : ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ‘ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਨਿਆਂ’ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਸਟਿਸ ਵਿਨੋਦ ਐੱਸ ਭਾਰਦਵਾਜ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ’ਚ ‘ਅਪਰਾਧੀ’ ਤੇ ‘ਅਪਰਾਧ’ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸੁਧਾਰ ਤੋਂ ਪਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਕੇ ਹਰ ਗਲਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ’ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਲਗਾਉਣਾ ਨਿਆਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਸੜਕ ਹਾਦਸੇ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਕੈਦ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੋਬੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ 50 ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਹੁਨਰਮੰਦ ਕਾਮੇ ਵਜੋਂ ਜੰਗਲਾਤ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਕਿਰਤ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਭਰਪਾਈ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ।

ਜਸਟਿਸ ਭਾਰਦਵਾਜ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਅਪਰਾਧੀ ਦਾ ਸੁਧਾਰ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਥੰਮ੍ਹਾਂ : ਬਦਲਾ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਸੰਤੁਲਿਤ ਵਰਤੋਂ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਇਹ ਸੰਤੁਲਨ ਨਿਆਂਇਕ ਵਿਵੇਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਮਿਆਰਾਂ ਦਾ ਮੇਲ ਹੈ।

ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਾਲਵੀ ਕਾਨੂੰਨਦਾਨ ਸੀਜ਼ਰ ਬੇਕਾਰੀਆ ਵੱਲੋਂ ‘ਦੰਡ ਸੰਜਮ’ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ ‘ਸਜ਼ਾ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬੁਰਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।’

ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਅਪਰਾਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਅਪਰਾਧੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੀ। ਅਪਰਾਧ ਦੇ ਹਾਲਾਤ, ਉਸ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਵਹਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪਿਛੋਕੜ ਇਹ ਸਭ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।

ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਪਟੀਸ਼ਨਕਰਤਾ ਹਾਦਸੇ ਦੇ ਸਮੇਂ 21 ਸਾਲ ਅਤੇ 11 ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਪਰਾਧਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਘਟਨਾ ਮਨੁੱਖੀ ਗਲਤੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਬਦਨੀਤੀ ਜਾਂ ਅਪਰਾਧਿਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ।

ਜਸਟਿਸ ਭਾਰਦਵਾਜ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਦਾਲਤ ਇਹ ਨਹੀਂ ਮੰਨ ਸਕਦੀ ਕਿ ਹਰ ਅਪਰਾਧੀ ਸੁਧਾਰ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਅਪਰਾਧ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਗਲਤੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪੁਨਰਵਾਸ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸਜ਼ਾ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਢੁਕਵੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ:

23 ਜੂਨ, 2014 ਨੂੰ, ਰਵੀ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਂ, ਚੰਦਰ ਕਾਂਤ, ਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਸਵਿਫਟ ਕਾਰ ਨੇ ਟੱਕਰ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਔਰਤ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਅਤੇ 2 ਜੁਲਾਈ, 2014 ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਪੁਲਿਸ ਜਾਂਚ ਅਤੇ ਨੌਂ ਗਵਾਹਾਂ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ, ਹੇਠਲੀ ਅਦਾਲਤ ਨੇ 2018 ਵਿੱਚ ਲਕਸ਼ਯ ਜੈਨ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਦੋ ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ।

ਦੋਸ਼ੀ ਨੇ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਪਟੀਸ਼ਨ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਸੁਣਵਾਈ ਦੌਰਾਨ, ਉਸਨੇ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਸਜ਼ਾ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।