ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਗੋਦ ’ਚ ਵਸਿਆ ਇਲਾਕਾ ਬਰੂਆ ਸਾਗਰ

ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਗੋਦ ’ਚ ਵਸਿਆ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਇਲਾਕਾ ਪਰ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਬਿਖੇਰਦਾ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਪਾਉਂਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹੈ ਬਰੂਆ ਸਾਗਰ। ਝਾਂਸੀ ਜੰਕਸ਼ਨ ਤੋਂ 24 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ’ਤੇ ਬਰੂਆ ਸਾਗਰ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਝਾਂਸੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ’ਚ ਇਕ ਕਸਬਾ ਤੇ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਬੋਰਡ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਰਕ, ਮੰਦਰ ਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਬਰੂਆ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਸਜਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੀਤ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਬਰੂਆ ਸਾਗਰ ਝੀਲ ਤੋਂ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਝੀਲ ਲਗਪਗ 260 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਓਰਛਾ ਦੇ ਰਾਜਾ ਉਦਿਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਬਣਵਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਸੁੰਦਰ ਝੀਲ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬੰਨ੍ਹ ਵੀ ਬਣਾਏ ਸਨ।

ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤ

ਝੀਲ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਸੰਭਾਵਿਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਈ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ। ਰਾਜਾ ਉਦਿਤ ਸਿੰਘ ਬੰਨ੍ਹ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੰਨ੍ਹ ਝੀਲ ਲਈ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ’ਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮੌਨਸੂਨ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ’ਚ ਮਸਨਵੀ ਝੀਲ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ, ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਰਿਸ਼ ਤੇ ਵਹਾਅ, ਝੀਲ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ’ਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਝੀਲ ਆਪਣੇ ਬੰਨ੍ਹ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਵਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਮਨਮੋਹਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੌਰਾਨ ਹੋਰ ਵੀ ਸੁੰਦਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬੇਤਵਾ ਨਦੀ ਤੋਂ ਸੰਭਾਵੀ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਬੇਤਵਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ’ਤੇ ਝੀਲ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਦੀ ਤੋਂ ਕੁਝ ਯੋਗਦਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਜੋ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਨਹਿਰਾਂ ਜਾਂ ਸੂਏ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਬਰੂਆਸਾਗਰ ਝੀਲ ਸੰਭਾਵਿਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਪਣਾ ਪਾਣੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਬਾਰਿਸ਼ ਅਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਵੱਲੋਂ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਰੱਖੇ ਗਏ ਵਹਾਅ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬੇਤਵਾ ਨਦੀ ਤੋਂ ਸੰਭਾਵੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉੱਚ ਵਹਾਅ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ।

ਇਤਿਹਾਸ

ਇਹ ਸਥਾਨ 1744 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਬੁੰਡੇਲਾਂ ਤੇ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਜੋਂ ਵੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਝੀਲ ਦੇ ਕੰਢੇ ਰਿਸ਼ੀ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਮੰਦਰ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਝੀਲ ਦੇ ਕੰਢੇ ਰਾਜਾ ਉਦਿਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਇਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਹੁਣ ਖੰਡਰ ਹੈ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਰੂਆ ਸਾਗਰ ਝੀਲ ਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਕ ਗਰਮ ਖੇਤਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ’ਚ ਲੋਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੇਜ਼ ਧੁੱਪ ਤੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਜਿਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਹਰਿਆਲੀ ਤੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਰੁੱਖ ਹਨ, ਨੇੜੇ ਹੀ ਖ਼ੁਸ਼ਗਵਾਰ ਝੀਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਠੰਢਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਗਰਮੀ ਆਪਣੇ ਸਿਖ਼ਰ ’ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਆਪਣਾ ਝਾਂਸੀ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਬਿਤਾਉਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਬਰੂਆ ਸਾਗਰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਦੇ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਜੋਂ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।

ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਹਨ ਪੰਜ ਭਾਗ

ਬੁੰਡੇਲਾਂ ਰਾਜਾ ਉਦਿਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਏ ਗਏ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪੰਜ ਭਾਗ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਕਮਰੇ ਵੀ ਬਣੇ ਹਨ। ਬਰੂਆ ਸਾਗਰ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ’ਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਖੂਹ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਅਪਰਾਧੀ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਖੂਹਾਂ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਣਗੀਆਂ ਪਰ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਾਲਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਚਮਕ ਹੁਣ ਤਕ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ।

ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਖਿੱਚ

ਝਾਂਸੀ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸੈਲਾਨੀ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੇ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਹਮਣੇ ਝੀਲ ਵੀ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਝੀਲ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਿਰਾ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ। ਬਰੂਆ ਸਾਗਰ ਝੀਲ ਦੀ ਅਸਲ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇਖਣ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਣੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਤੋਂ ਇਸ ਝੀਲ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਦੇਖਣਾ ਪਵੇਗਾ।

ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਧਰੋਹਰ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਖਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸਥਾਨ ਵਪਾਰੀਕਰਨ ਦੀ ਭੇਟ ਚੜ੍ਹ ਜਾਵੇ। ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਮੰਦਰ ਬਣਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਕੁਦਰਤੀ ਪੱਥਰ ਤੇ ਟਾਇਲਾਂ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ, ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਆਰੰਭੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ’ਚ ਭਰਪੂਰ ਚਰਚਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਝਾਂਸੀ ਜਾਂ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਇੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਸੁੰਦਰ ਝੀਲ ਦੀ ਝਲਕ ਦੇਖਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰ ਆਓ।

• ਡਾ. ਮਿਹਰਬਾਨ ਸਿੰਘ