ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ...

ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਵੀ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਿੱਸਾਕਾਰ ਇਮਾਮ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇ ਪਿੰਡ ਪੱਸੀਆਂਵਾਲਾ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਿਆਲਕੋਟ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ’ਚ 4 ਅਕਤੂਬਰ, 1876 ਨੂੰ ਲਾਲਾ ਪੋਹਲੂ ਮੱਲ ਅਰੋੜਾ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੀ ਬਾਲ ਉਮਰ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਰੋਜ਼ੀ ਦੇ ਚੱਕਰ ’ਚ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਲੋਪੋਕੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ’ਚ ਆ ਗਿਆ। ਆਰਥਿਕ ਤੰਗੀਆਂ ਕਾਰਨ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਪਿਤਾ ਦੇ ਕਹਿਣ ’ਤੇ ਫਿਰ ਵਸੀਕਾ ਨਵੀਸੀ ਸਿੱਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। 17 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਜ਼ੀਰ ਹਿੰਦ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਇੱਥੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦੀ ਚੇਟਕ ਲੱਗੀ। ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ, ਉਰਦੂ ਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ‘ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ’ ਤੇ ‘ਖ਼ਾਲਸਾ ਯੰਗਮੈਨ’ ਨਾਮਕ ਰਸਾਲਿਆਂ ’ਚ ਛਪਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ। ਉੁਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਹਰਧਨੀ’ ਉਪ ਨਾਮ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ‘ਚਾਤ੍ਰਿਕ’ ਤਖੱਲਸ ਰੱਖ ਲਿਆ। 1924 ’ਚ ਉਸ ਨੇ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰੈੱਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1926 ’ਚ ਜਦੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ’ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਾ ਬਣੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਭਾ ’ਚ ਚਰਨ ਸਿੰਘ, ਮੌਲਾ ਬਖ਼ਸ਼ ਕੁਸ਼ਤਾ, ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦਰਦ, ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ, ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਮੁਸਾਫ਼ਿਰ, ਵਿਧਾਤਾ ਸਿੰਘ ਤੀਰ, ਲਾਲਾ ਕਿਰਪਾ ਸਾਗਰ, ਫ਼ਜ਼ਲਦੀਨ ਤੇ ਉਸਤਾਦ ਹਮਦਮ ਵਰਗੇ ਉੱਘੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਝੋਲੀ ਪਾਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ‘ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਟੋਕਰੀ’, ‘ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ’, ‘ਨਲ ਦਮਯੰਤੀ’, ‘ਧਰਮਵੀਰ’, ‘ਚੰਦਨਵਾੜੀ’, ‘ਕੇਸਰ ਕਿਆਰੀ’, ‘ਨਵਾਂ ਜਹਾਨ’, ‘ਸੂਫ਼ੀ ਖਾਨਾ’ ਤੇ ‘ਨੂਰਜਹਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬੇਗ਼ਮ’ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੁਰਾਤਨ ਤੇ ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚਕਾਰ ਕੜੀ ਹਨ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਲਈ ਟਾਈਪ ਸੈੱਟ ਨੂੰ ਮਿਆਰੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਹਾਵਰੇਦਾਰ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਉਸ ਦੀ ਅੱਡਰੀ ਪਛਾਣ ਹੈ। ਉੁਸ ਦੀਆਂ ਆਰੰਭਕ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਤਾਂ ਆਤਮਿਕ ਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਛਾਪ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ’ਚ ਉਸ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਵੱਲ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ’ਚ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਤੰਦਾਂ ਉਘੜਵੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ’ਚ ਸੂਫ਼ੀਵਾਦ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਲੋਕਮੁਖੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਸੀ। ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਗੀਤ ‘ਮਾਰਦਾ ਦਮਾਮੇ ਜੱਟ ਮੇਲੇ ਆ ਗਿਆ’ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬੱਚੇ-ਬੱਚੇ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ’ਤੇ ਹੈ। 78 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਬਤੀਤ ਕਰ ਕੇ 18 ਦਸੰਬਰ 1954 ਨੂੰ ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਗਿਆ ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਦਾ ਸਦਾ ਲਈ ਅਮਰ ਰਹਿਣਗੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਰਾਹੀਂ ਛਾਪ ਹੀ ਅਜਿਹੀ ਛੱਡੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾ ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਮਨੋ ਵਿਸਾਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਭੁਲੇਰੀਆ

75891-55501