ਜਿਸ ਮਹਾਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਅਜੇ ਤਕ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਚ 30 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੌਤਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ, ਉਸ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ, ਚੀਨ ਤੋਂ ਸਵਾਲ-ਜਵਾਬ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਇੱਛਾ ਤਕ ਨਹੀਂ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰ ਰਿਹਾ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਟੀਕਾਕਰਨ ਕੈਂਪ ਅਧੂਰਾ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਘਾਟ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਹੈ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਮੁੱਢਲੇ ਸਿਹਤ ਕੇਂਦਰਾਂ ਅਤੇ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀਆਂ ਵਿਚ ਤਾਇਨਾਤ ਸਟਾਫ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਭਾਵ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਹੀ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੀਆਂ।

ਵਾਹਨ ਦਾ ਬੀਮਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਦਾਲਤ ਬੀਮਾ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਇਹ ਹੱਕ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਿ੍ਤਕ ਦੇ ਵਾਰਸਾਂ ਜਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਨੂੰ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਇਹ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਗੱਡੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਤੋਂ ਵਸੂਲ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਵਾਹਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਭਾਰੀ ਹਰਜਾਨਾ ਤਾਰਨਾ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ।

। ਇਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕੋਰੋਨਾ ਮਹਾਮਾਰੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਹੁਣ ਤਕ ਕਿੰਨੇ ਨਵੇਂ ਹਸਪਤਾਲਾਂ, ਬੈੱਡਾਂ ਤੇ ਵੈਂਟੀਲੇਟਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ।

ਇਕ ਕਵਿੱਤਰੀ ਦਾ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ‘ਟੁੱਟਣਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੁੰਦਾ’। ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਸਿਰਲੇਖ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਲੱਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਟੁੱਟਣ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਜਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਖੂਬਸੂਰਤ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਟੁੱਟਣਾ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰ ਚੱਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਚਿੰਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਸਿਰਫ਼ ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕੋਰੋਨਾ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਹੋਣ ਅਤੇ ਦਮ ਤੋੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿਹਤ ਢਾਂਚਾ ਫਿਰ ਤੋਂ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੁੰਦਾ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੋਰੋਨਾ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਬੈੱਡ ਅਤੇ ਵੈਂਟੀਲੇਟਰ ਮਿਲਣ ਵਿਚ ਹੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਬਲਕਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਦਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਕਮੀ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ।

ਇਸ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲਣ ਦੀ ਥਾਂ ਅਧਿਆਪਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਾਠ-ਕ੍ਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਯਾਦ ਕਰਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਾਠ-ਕ੍ਰਮ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਅਮਾਨਤ ਨਹੀਂ ਜਿਹੜੀ ਇਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਸੋ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਾਠ-ਕ੍ਰਮ ਆਯੋਜਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਇਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਸੂਬੇ ਕੋਰੋਨਾ ਇਨਫੈਕਸ਼ਨ ਨੂੰ ਨੱਥ ਪਾਉਣ ਲਈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਤ ਦੇ ਕਰਫਿਊ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਸ ਤੋਂ ਤਾਂ ਇਹੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਕੀ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ?

ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਅਮਰੀਕੀ ਲੇਖਕ-ਪੱਤਰਕਾਰ ਫਰੀਦ ਜਕਾਰਿਆ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚਰਚਿਤ ਪੁਸਤਕ ‘ਦਿ ਪੋਸਟ ਅਮੇਰੀਕਨ ਵਰਲਡ’ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬੀਤੇ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤਕ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹਤ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਰ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਘੱਟ ਕੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਚੀਨ ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵੱਲ ਖਿਸਕਦਾ ਜਾਵੇਗਾ।

ਮੈਂ ਇਕ ਅਧਿਆਪਕਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ’ਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਹੋਈ ਸਕੂਲ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹਾਂ। ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਗੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਿਆ।

ਪ੍ਰਭੂ ਯਿਸੂ ਮਸੀਹ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਵਰਤਮਾਨ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਇਟਲੀ ਦੇ ਰੋਮਨ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਉਦੇਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਆਮ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੈਕਸਾਂ ਦੇ ਬੋਝ ਹੇਠਾਂ ਪਿਸਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਾਨਵਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਜੋ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ 90% ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ 10% ਕੰਮ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਬਸ ਉਹ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਖ਼ਤਮ।

ਸਿ੍ਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਹੀ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਇਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰੇ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਮਿਲੇਗੀ।

ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪਾਣੀ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪਰਤਾਂ ਵਿਚ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਪਰਤ 10 ਤੋਂ 20 ਫੁੱਟ ਤਕ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਲਾ ਪਾਣੀ ਕਈ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਪਰਤ ਲਗਪਗ 100 ਤੋਂ 200 ਫੁੱਟ ’ਤੇ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਵੀ 10 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੁੱਕ ਗਈ ਸੀ।

ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ’ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਜ਼ੁਲਮ ਵੱਡੀ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹਨ। ਸੰਨ 1947 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਤਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪਿਆ।

ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਬਾਟਲਾ ਹਾਊਸ ਇਨਕਾਊਂਟਰ ਦੌਰਾਨ ਪੁਲਿਸ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਮੋਹਨ ਚੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਆਰਿਜ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਮਹਿਜ਼ ਇਕ ਖੂੰਖਾਰ ਅੱਤਵਾਦੀ ਨੂੰ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਕੀਤੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲਣਾ ਯਕੀਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਬਲਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਘਿਨੌਣਾ ਚਿਹਰਾ ਵੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਕੋਰੋਨਾ ਮਹਾਮਾਰੀ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਮੁਲਕ, ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਵਰਗ ਅਣਛੋਹਿਆ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਮਹਾਮਾਰੀ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਓਥੇ ਹੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਔਰਤਾਂ ’ਚ ਸਰਬੋਤਮ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ।

ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਹਰ ਪਾਸੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਔਰਤ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਪਰ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇੱਕੀਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਵੀ ਇਕ ਮਾਂ ਆਪਣੀ ਬੱਚੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ?

ਹਿੰਸਾ’ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਲੜਾਈ, ਸਾੜ-ਫੂਕ, ਮਾਰ-ਕੁਟਾਈ, ਕਤਲੇਆਮ ਵਰਗੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣਿਓਂ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੀ ਮਾਰ-ਕੁਟਾਈ, ਝਗੜਾ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ।

ਮਹਿੰਗਾਈ ਨੇ ਆਮ ਬੰਦੇ ਦਾ ਲੱਕ ਤੋੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕੋਰੋਨਾ ਕਾਰਨ ਸਾਰੇ ਕੰਮਕਾਜ ਠੱਪ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਜੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਚੱਲੇ ਵੀ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਦਿਹਾੜੀਦਾਰ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਮਤ ’ਤੇ ਵੀ ਦਿਹਾੜੀ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਾਫ਼ੀ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮਹਿੰਗਾਈ ਅਸਮਾਨ ਛੂਹ ਰਹੀ ਹੈ।