ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਜੇਐੱਨਐੱਨ : ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਵਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਅਜੇ ਵੀ ਤਾਜ਼ਾ ਹਨ। ਅਜ਼ੀਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵਿਛੜਨ ਦੇ ਦਰਦ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਵਾਰ-ਵਾਰ ਘਰ ਛੱਡਣ ਦੇ ਦਰਦ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇੱਕ ਦਰਦ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ। ਹਰ ਸਾਲ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਸਰਹੱਦ ਤੋਂ ਪਾਰ ਰਹਿ ਗਏ ਗੁਰਧਾਮਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ।
ਇੱਥੇ 588 ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੇ 1221 ਮੰਦਰ ਹਨ, ਪਰ ਸਿਰਫ਼ 22 ਹੀ ਸਾਂਭੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ 588 ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹਨ, ਅਤੇ 1221 ਮੰਦਰ ਹਨ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ 12 ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ 10 ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਵੈਕੁਈ ਟਰੱਸਟ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਬੋਰਡ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ 109369 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚੋਂ 75055 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਈ ਅਤੇ 15849 ਏਕੜ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲੀਜ਼ 'ਤੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। 2015-18 ਵਿੱਚ ਬੋਰਡ ਨੂੰ ਇਸ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ 1.08 ਅਰਬ ਰੁਪਏ ਦੀ ਕਮਾਈ ਹੋਈ ਸੀ।
ਕੌੜੀ ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਹੋਏ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਗੁਆਚ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 1965-70 ਅਤੇ ਕਾਰਗਿਲ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਹੱਦ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਥਿਤ ਗੁਰੂਧਾਮਾਂ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਰਹੱਦ ਨੇੜੇ ਬਣੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਤਾਂ ਦੂਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਏ ਗੁਰਧਾਮਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਈਟੀਪੀਬੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਨਾ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਔਕਾਫ਼ ਬੋਰਡ ਇਸ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ
2011 ਤੱਕ ਚੂਨਾ ਮੰਡੀ ਲਾਹੌਰ ਸਥਿਤ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦੀਵਾਨਖਾਨਾ ਸੁੰਦਰ ਸੀ। ETPB ਨੇ ਪਲਾਜ਼ਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇੱਥੇ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੀ ਮਿਟ ਗਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਲਾਹੌਰ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਚਕਵਾਲ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਿੰਘ ਸਭਾ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਟਕ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਮਾਧ ਬਾਬਾ ਥਾਨ ਸਿੰਘ, ਸਰਗੋਧਾ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਲਾਕ-2 ਸਰਗੋਧਾ, ਏਮਨਾਬਾਦ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਖੂਈ ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਕੀ, ਸ. ਲਾਹੌਰ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਚੁਬਾਚਾ ਸਾਹਿਬ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਲਹੂਦਾ ਸਾਹਿਬ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤਰਸਯੋਗ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਨਾ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਈਟੀਪੀਬੀ ਇਵੈਕੂਈ ਟਰੱਸਟ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਬੋਰਡ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
20 ਸਾਲ ਖੋਜ ਕਰਕੇ ‘ਸਰਹਦ ਪਰ ਗੁਰਧਾਮ’ ਪੁਸਤਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਖੋਜਕਾਰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੋਛੜ ਨੇ 20 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੁਸਤਕ ‘ਸਰਹਦ ਪਰ ਗੁਰਧਾਮ’ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਏ 300 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸਮੇਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕੋਛੜ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ, ਮੌਜੂਦਾ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ, ਸਿੰਧ, ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ, ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨਖਵਾ, ਆਂਧਰਾ। ਕਬਾਇਲੀ ਖੇਤਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਰੱਖ ਟੋਪੀ, ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ, ਹੰਗੂ, ਕੁਰਮ ਏਜੰਸੀ, ਇਬਰਾਹਿਮ ਜ਼ਈ, ਮਲਾਨਾ, ਨਰਾਇਬ, ਮਲਕੇਲ, ਬਟਗ੍ਰਾਮ, ਸ਼ੁਮਲਾਈ, ਜਮਰੋਦ, ਹਜ਼ਾਰਾ ਡਿਵੀਜ਼ਨ, ਜ਼ਿਆਰਤ, ਡੇਰਾ ਬੁਗਤੀ, ਰਾਵਲਕੋਟ, ਸਿਕੰਦਰੂ, ਨਲੂਚੀ, ਅਲੀ ਬੇਗ, ਗੁਜਰਬੰਦੀ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਕਈ ਸਰਹੱਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਮਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਜਾਂ ਸਬੰਧਤ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ
ਅਗਸਤ 2016 ਵਿੱਚ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਅਖਬਾਰ ਵਿੱਚ ETPB ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਚੇਅਰਮੈਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 1221 ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਅਤੇ 588 ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ 12 ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਤੇ 10 ਮੰਦਰਾਂ ਭਾਵ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੇ 1809 ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ 22 ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਬੋਰਡ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਲ 2021 ਵਿੱਚ ਈਟੀਪੀਬੀ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ 105 ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 18 ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹਨ।
Posted By: Sarabjeet Kaur
Copyright © 2023 Jagran Prakashan Limited.